Selasa, 16 Desember 2014

Perbedaan antara Parikan, Paribasan, Saloka, Wasita Adi, dan Isbat 



1.      Parikan
Parikan iku unèn-unèn kang dumadi seka rong ukara. Ukara sepisanan kanggo narik kawigatèn, kang kapindho minangka isi. Parikan iki kaya pantun nanging mung rong larik. Parikan migunaake purwakanthi swara.
Kang diarani parikan Yaiku unèn-unèn mawa paugeran telung warna yaiku :
·         kadédan saka rong ukara kang dhapukaké nganggo purwakanthi guru swara
·         saben saukara kadedan saka rong gatra
·         ukara kapisan mung minangka purwaka; déné isi utawa wosé dumunung ing ukara kapindho.
Tuladha:
Tawon madu, ngisep sekar. (Ukuran kapisan, 2 gatra).
Calon Guru, kudu sabar (ukuran Kapindho, 2 gatra).
 Gunane purwaka (ukuran kapisan) mung dianggo narik kawigatené wong kang nedya sikandhani utawa dipituturi, Perluné, supaya ing sadurungé ukara kang isi utawa “wosé” dikandhakaké, wong sing nedya dikandhani wis ketarik atiné, satemah banjur nggatekaké, bisa ngerti temenan marang maksudé ukuran kang isi “ngese” (ukara kapindho).

Tuladha parikan

Dondong apa salak, duku cilik-cilik
Gendong apa mbecak, mlaku timik-timik.

Teklek kecemplung kalen
Timbang golek aluwung balen.

Wajik Kletik, gula jawa
Luwih becik, sing prasaja.

Manu ( cacahing) wandane, parikan iku kena diperangi dadi telu, yaiku:

Parikan kang kadadéan saka (4 wanda + 4 Wanda) X 2

Tuladha
Iwak bandheng, durung wayu (4 wanda + 4 Wanda)
Priya nggantheng, sugih ngelmu (4 wanda + 4 Wanda
Tuku manggis, karo tapé ( 4 wanda + 4 wanda )
Aku nangis, mikkir kowé ( 4 wanda + 4 wanda )
Wèdang bubuk gula jawa ( 4 wanda + 4 wanda )
Yèn kepethuk ati lega ( 4 wanda + 4 wanda )

Parikan kang kadadean saka (4 wanda + 8 Wanda) X 2

Tuladha
Kembang adas, sumebar tengahing alas (4 wanda + 8 Wanda).
Tuwas tiwas, nglabuhi wong ora waras. (4 wanda + 8 wanda).

Parikan kang kadadean saka (8 wanda + 8 Wanda) X 2

Tuladha
Enting-enting gula jawa, sabungkus isine sanga
Ingatane para siswa, wajib seneng nggubah basa.

Parikan sing kadadean saka (8 wanda + 8 wanda) X 2

Parikan sing kadadéan saka (8 wanda + 8 wanda) X 2, sawéneh ana sing ngarani parikan patang pada. Iku keliru, sebab tembung “pada” iku tumrap reriptan kanggone mung ana ing tembang. Déné yén tembung “pada” iku sing dikarepaké kudu mung ora ukara, siji-sijining ukura kadadéan saka 2 gatra: dadi kabéh ana 4 gatra Wondené carané nulis 4 gatra iku, kena baé didadékake 4 larik.
Tuladha kasebut kena katulis mangkene
Enting-enting gula jawa
Sabungkus isine sanga
Ingatase para siswa
Wajib seneng nggubah basa
Wetan kali kulon kali Arep nyabrang gak onok uwote Wetan gati kulon yo gati Yen ditimbang pada abote
Ali-ali temunpang kasur Aku lali pira regane Aja lali pahlawan sing jujur Ngelingana jasa2ne
Esuk nyuling sore nyuling Sulingane arek Suroboyo Esuk eling sore eling Sing di eling ora rumongsa

Parikan sing dianggo nggérongi lelagoning gendhing

Ing parikan iki dhapukaning ukara mesthi bae ora bisa tansah nglungguhi paungeran, sebab cacahing wandane kawengku ing laguning gendhing.
Tuladha
·         Lelagon Parikan (Slendro Patet 9)
Cengkir Wungu, wungune ketiban daru (Dhu Ibu)
Calon guru, kudu sabar momot mengku (Pm)
Katrangan Perangan sing dikurung, yaiku (Dhu Ibu), iku wuwuhan, kanggo senggakan.


·         Suwe Ora Jamu. Pelog Pathet 6
Suwe ora jamu, jamu godhong kencur
Suwe ra ketemu, temu pisan maju mundur.

Carane ngarang parikan

Sing dikarang luwih dhisik ukara kapindho, yaiku sing isi “ngese” utawa “Wose”. Ukarane kadedean saka 4 wanda + 4 Wanda, utawa 4 wanda + 8 wanda + 8 wanda.Sawise rampung pangarange ukara kapidho, banjur ngarang ukara kapisan, yaiku ukara kang mung dianggo purwaka. Kehing wandane pada karo ukara kapindho, lan dhapukane kudu mujudake purwakanthi guru swara karo ukara sing kapindho.
2.      Paribasan
Paribasan yaiku unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar, ora ngemu surasa pepindhan. Tuladhanipun yaiku :
1.      Blilu tau pinter durung nglakoni = wong bodho nanging sering nglakoni iku luwih pinter tinimbang wong pinter nanging durung tau nglakoni
2.      Cincing-cincing meksa klebus = karepe ngirid nanging malah entek akeh, karepe mung climen wekasan entek wragat akeh
3.      Criwis cawis = seneng maido nanging ya seneng menehi (muruki)
4.      Cuplak andheng-andheng, yen tan pernah panggonane = wong kang tansah sulaya karo rembuge wong akeh
5.      Crah gawe bubrah, rukun gawe santosa = pasulayan njalari ringkih, karukunan njalari kuwat.
6.      Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan = senajan wong liya yen nemoni rekasa bakal dibelani
7.      Duka yayah sinipi, jaja bang mawinga-winga = wong kang nesu banget
8.      Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake dhandhang = bab ala dikandhakke becik, bab becik dikandhakkke ala
9.      Derman golek momongan = wong wis akeh kewajibane isih golek gawean kang ngimbuhi ribed
10.  Desa mawa cara negara mawa tata = saben panggonan duwe tata car dhewe-dhewe
11.  Dadia godhong moh nyuwek, dadia banyu moh nyawuk = wis emoh sapa aruh
12.  Dhalang kerubuhan panggung = wong tanpa bisa kumecap marga nemu wiring
13.  Dhandhang diunekake kuntul = wong ala dikira becik
14.  Dhandhang ngelak = wong kang ngajab patining liyan
15.  Dhadhap ketuwuhan cangkring = kumpulane wong becik kaworan wong ala atine
16.  Dhayung oleh kedhung = wong tumandang gawe kanthi kepenak jalaran cocog lan saranane
17.  Dipalangana mlumpat, ditalenana medhot = arepa dikaya ngapa yen wis takdhire bisa kalakon
18.  Dom sumuruping banyu = telik sandi (mata-mata), laku sesidheman kanggo meruhi wewadi
19.  Eman-eman ora keduman = karepe eman malah awake dhewe ora keduman
20.  Embuh nila embuh etom = wong kang nyaruwe alaning liyan, nanging dheweke ugamelu nglakoni
21.  nGgepuk kemiri kopong = tumindak gawe kang tanpa kasil
22.  nGgered ori saka pucuk = tumandang tanpa petung, wasana gawe rekasa awake dhewe
23.  Giri lusi janma tan kena ingina = wong katone bodho jebul sugih kawruh
24.  Golek-golek ketanggor wong luru-luru = arep tumindak ala, wasana kepergok wong kang uga tumindak ala
25.  Gondhelan poncoting tapih = nggantungake urpe marang bojo
26.  Gotong mayit = lungan mung wong telu ngliwati papan sing mbebayani
27.  Greget-greget suruh = nggregetake ati nanging ngemu rasa seneng
28.  ngGugat kayu aking = mrakarakake wong kang wis mati
29.  Gumembrang ora adang = kelangan barang tanpa ana sing weruh
30.  Gumendheng ora nggoreng = kelangan barang tanpa ana sing weruh
31.  ngGutuk api lamur = mitenah wong liya kanthi ethok-ethok ora ngerti wong sing dipitenah
32.  Gupak pulute ora melu mangan nangkane = melu rekasa nanging ora melu ngrasakake kepenake
33.  Glugu ketlusuban ruyung = kumpulane wong becik kecampuran wong ala bebudene
34.  Glundhung semprong = wong wadon omah-omah ora nggawa bandha mapan ing omahe sing lanang
35.  Jaran kerubuhan empyak = wong kang wis kanji (kapok, wedi) banget marga lelakon sing wis tau gawe wedi
36.  Jarit luwas ing sampiran = wong duwe kepinteran nanging ora ana sing nganggo utawa ngangsu kapinterane, lawas-lawas wong iku tanpa guna
37.  nJujul muwul = prakara kang nambah-nambahi rekasa, utawa wis sarwa akeh lan torah (kecukupan) isih oleh wuwuh (tambahan) maneh
38.  nJunjung ngantebake = ngalembana nanging duwe niyat ngasorake
39.  Kaduk wani kurang deduga = watak wong enom sing grusa-grusu kurang petung
40.  Kalah cacak menang cacak = samubarang pagawean luwih becik dicoba dhisik bisa lan orane
41.  Karna binandhung = kabar kang lumembar sarana gethok tular

3.      Saloka
Saloka iku unèn-unèn kang gumathok kang ngemu surasa pepindhan. Dene sing dipindhanake iku wonge. Lumrahe tembung kang isi pepindhaning mau dumunung ana ing ngarep ukara utawa wiwitane ukara.
Tuladha :
a.       Asu gedhe menang kerahe : wong kang dhuwur pangkate mesti bae gede panguwasane.
b.      Beras wutah arang bali menyang takere : barang kang wis owah ora bakal bali kaya maune.
c.       Ciri wanci lelai ginawa mati : pakulinan ala ora bisa diowahi yen durung nganti mati. Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan : senajan wong liya yen lagi nemoni rekasa bakal dibelani.
d.      Enggon welut didoli udhet : panggone wong pinter dipameri kepinteran sing ora sepirowa.
e.       Gliyak-gliyak tumindak, sareh pakoleh : senajan alon-alon anggone tumindak, nanging bisa kaleksanan karepe.
f.       Idu didilat maneh : murungake janji kang wis diucapake.
g.      (n)Junjung ngetebake / ngebrukake : ngalembana nanging duwe maksud ngasorake.
h.      Kebo ilang tombok kandhang : wis kelangan, isih tombok wragat kanggo nggoleki, malah ora ketemu.
i.        Ladak kecangklak : wong kang angkuh nemoni pakewuh, marga tumindake dewe.
j.        Mbuang tilas : ethok-ethok ora ngerti marang tumindak kang ala sing lagi dilakoni.
k.      Ngagar metu kawul : ngojok-ojoki supaya dadi pasulayan, nanging sing diojoki ora mempan.
l.        Obah ngarep kobet mburi : tumindake penggede dadi contone/panutane kawula alit.
m.    Pitik trondhol diumbar ing padaringan : wong ala dipasrahi barang kang aji, wekasane malah ngentek-entekake.
n.      Rukun agawe santosa, crah agawe bubrah : yen padha rukun mesti padha santosa, yen padha congkrah mesthi padha bubrah/rusak.
o.      Sadhakep awe-awe : wis ninggalake tumindak ala, nanging batien isih kepengin nglakoni maneh.
p.      Timun mungsuh duren : wong cilik mungsuh wang kuwat/panguwasa, mesthi kalahe.
q.      Undaking pawarta, sudaning kiriman : biasane pawarta iku beda karo kasunyatane.
r.        Welas tanpa lalis : karepe welas nanging malah gawe kapitunan.
s.       Yuwana mati lena : wong becik nemoni cilaka marga kurang ngati-ati.
t.        Kala cacak menang cacak : samubarang panggawean becik dicoba dhisik bisa lan orane.
u.      Emprit abuntut bedhug : perkara sing maune sepele dadi gedhe / ngambra-ambra.
v.      Didhadhunga medhot, dipalangana mlumpat :  wong kang kenceng karepe ora kena dipenggak.
w.    Car-cor  kaya kurang janganan : ngomong ceplas-ceplos oran dipikir disik.
x.      Banyu pinerang ora bakal pedhot (sigar) : pasulayan sedulur ora bakal medhotake sedulurane.
y.      Ana daulate ora ana begjane : arep nemu kabegjan nanging ora sida (untub-untub).
z.       Ana catur mungkur : ora gelem ngrungokake rerasan kang ora becik.


4.      Wasita Adi
Wasita adi disebut juga pepatah-pepatah bijak dalam bahasa Jawa.
Tuladha Wasita Adi :
a.       DIJUPUK IWAKE AJA NGANTI BUTHEG BANYUNE
Pengambilan kebijaksanaan atau penyelesaian masalah yang diidealkan jangan sampai menimbulkan korban atau masalah baru.
b.      MENANG MENENG NGGEMBOL KRENENG
Menggambarkan perilaku seseorang yang di permukaan (fisik, lahiriah) kelihatan pendiam, tidak banyak omong akan tetapi di pikiran dan di hatinya sebenarnya dia tengah mempersiapkan atau menyimpan sesuatu (yang umumnya tidak baik). Entah itu berupa rencana-rencana atau tujuan-tujuan yang tidak mulia. Entah itu rekayasa manipulasi, kebohongan, dan seterusnya.
c.       WIT GEDHANG AWOH PAKEL
Menggambarkan betapa mudahnya berbicara atau ngomong. Namun begitu sulitnya melaksanakan, mengerjakan, atau mewujudkannya.
d.      ANCIK-ANCIK PUCUKING ERI
Menyatakan keadaan yang begitu gawat, kritis, dan nyaris tidak tertolong lagi. Bisa dibayangkan bagaimana keadaan seseorang yang bertumpu pada ujung duri. Tentu saja sakit dan khawatir. Ibaratnya keberlangsungan hidupnya tinggal menunggu ajal belaka.
e.       TUNGGAK JARAK MRAJAK TUNGGAK JATI MATI
Menggambarkan tentang keadaan orang dari kalangan kebanyakan yang bisa berkembang (mrajak) dan sebaliknya, orang dari kalangan/trah bangsawan/berkedudukan tinggi yang tidak punya generasi penerus (mati).
f.       KAYA KODHOK KETUTUPAN BATHOK
Mengatakan bahwa orang yang pikiran, referensi, pengetahuan, dan pengalamannya tidak banyak tentu tidak akan tahu banyak hal.
g.      GELEM JAMURE EMOH WATANGE
Menggambarkan keadaan (seseorang) yang hanya mau enaknya tetapi tidak mau jerih payahnya.
h.      KESRIMPET BEBED KESANDHUNG GELUNG
Mengajarkan agar kita semua tidak mudah terjerat oleh hal-hal yang nempaknya memang indah dan nikmat, namun di balik itu hal demikian justru mengancam ketenteraman, keselamatan, dan kenyamanan hidup kita sendiri dan orang lain (keluarga, saudara, tetangga, dan sebagainya).
i.        GUSTI ALLAHE DHUWIT, NABINE JARIT
menggambarkan orang yang hidupnya hanya memburu uang atau harta benda, kemewahan, dan kenikmatan. Sehingga yang ada di dalam otak dan hatinya hanyalah bagaimana mendapatkan uang, kemewahan, dan kenikmatan hidup itu.
j.        WANI NGALAH LUHUR WEKASANE
memperlihatkan makna tidak mau berkompetisi, pasrah, penakut, lemah, dan sebagainya. Namun bukan itu sesungguhnya yang dimaksudkan. Wani ngalah sesungguhnya dimaksudkan agar setiap terjadi persoalan yang menegangkan orang berani mengendorkan syarafnya sendiri atau bahkan undur diri. Lebih-lebih jika persoalan itu tidak berkenaan dengan persoalan yang sangat penting.
5.      Isbat
Isbat yaiku unen-unen kang ajeg panganggone lan mawa surasa tartamtu. Isbat awujud racikaning tembung kang ndhapuk ukara, ngemu teges entar lan ngemu ‘pasemon’. Tembung ‘isbat’ tegese ‘katetepan’. Isbat saemper paribasan, tegese lumereg marang filsafat lan pasemon. Lumrahe dianggo istilah, konsep, utawa kredho ing ngelmu tasawuf, makripat, filsafat kejawen, utawa idheologi ‘sangkan paran’. Tuladha:
a.       Golek banyu apepikulan warih
b.      Golek geni adedamar.
c.       Kodhok ngemuli lenge.
d.      Nggoleki galihing kangkung.
e.       Nggoleki isining bumbung wungwang.
f.       Nggoleki susuhing angina.
g.      Nggoleki tapaking kuntul nglayang.
h.      Nggoleki wekasaning langit.

Tidak ada komentar:

Posting Komentar